دیوار بزرگ گرگان یا دیوار سرخ سومین دیوار بزرگ جهان

دیوار بزرگ گرگان یا دیوار سرخ به طول ۲۰۰کیلومتر یکی از طولانی ترین دیوارهای دفاعی جهان در کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوه‌ های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه می‌ یافته‌ است. دیوار گرگان در اسناد قدیمی با نام مار سرخ نیز شناخته شده‌ است^. هم‌ اکنون تقریبا تمام این دیوار از میان رفته‌ است و تنها بخش‌ های کوچکی از آن که در زیر خاک مدفون مانده، باقی است. دیوار بزرگ گرگان پس از دیوار چین (به طول شش هزار کیلومتر) و سمیز آلمان (به طول ۵۴۸ کیلومتر) بزرگترین و سومین دیوار دفاعی جهان است. این دیوار عظیم تاریخی که ۲۰۰ کیلومتر طول دارد در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۸ به ثبت ملی رسیده‌ است.

قدمت دیوار بزرگ گرگان، بنابر مطالعات هیئت های باستان شناسی به دوران ساسانی یعنی حدود ۱۷۰۰ سال پیش می رسد. این دیوار به دلیل ساخت هسته مرکزی و قسمت های میانی آن از آجرهای سرخ رنگ از آن رو به “مار سرخ” معروف شده است.

عکس این دیوار نخستین بار توسط اریک اشمیت خلبان آمریکایی ثبت شد. آقای اشمیت خبرنگار آمریکایی که با هواپیمای خود در سال ۱۳۱۶ خورشیدی از نقاط باستانی ایران عکاسی می‌ کرد، در منطقه گرگان دیوار قرمز رنگی را دید که از سمت دریای خزر به طرف کوه‌های گلیداغ امتداد دارد. او از این دیوار عکس گرفت و این عکس‌ها سندی برای تحقیقات باستان شناسان ایرانی و خارجی بر این دیوار شد.

به گفته کارشناسان علت ساخت این دیوار حمله اقوام مهاجری به نام هپتالی ها بود. این قوم مهاجم به دلیل طبیعت زندگی شان که تابع قواعد ایلی بود به دنبال مراتع بهتر، مرزهای شمالی ایران را مورد تهاجم قرار می دادند. به همین علت فیروز پادشاه ساسانی برای جلوگیری از هجوم هپتالی ها به کشور دستور داد تا طولانی ترین دیوار دفاعی کشور در مرز شمال شرقی ایران، شبیه به دیوار چین برای مقابله با ورود این قوم مهاجر ساخته شود. همان قومی که چینی ها نیز برای جلوگیری از هجوم آنها دیوار چین را ساختند. اما این دیوار که در زمان پادشاهان مختلف ساخته شده است نتوانست ایران را از گزند دشمنانش حفظ کند.

شاخص ترین ویژگی دیوار، نظام مهندسی، شیوه معماری و مدیریت آب در نظام دفاعی آن است که به وسیله کانال های باستانی آب را از طریق رودخانه «گرگان رود» به سمت خندق و کوره های آجرپزی و زمین های پایین دست هدایت می کرده است. در طول مسیر دیوار بزرگ گرگان تا کنون ۳۸ قلعه که بزرگ ترین آنها ۲۰ هکتار و کوچک ترین ۴ هکتار است شناسایی شده است.

این اثر، از نظر موقعیت جغرافیایی طبیعی در امتداد ضلع شمالی گرگان رود کشیده شده و اکنون بقایای آن از دامنه بیلی لوه در غرب پارک ملی گلستان (شرق شهرستان کلاله) آغاز می شود و تا نزدیکی روستای صفاایشان و سواحل قدیمی دریای خزر در بخش گمیشان شهرستان (ترکمن) امتداد دارد. براساس عکس های هوایی و نقشه های ارائه شده ۲۰۰ کیلومتر از مسیر دیوار و ۳۸ قلعه در ضلع جنوبی دیوار، خندق، کوره های آجرپزی، کانال های هدایت آب و سد باستانی شناسایی شده اند. اما بخش عظیمی از دیوار و تاسیسات وابسته دستخوش آسیب های جدی در طول زمان شده اند.